Psychoterapia systemowa, której początki datuje się na lata 30. ubiegłego wieku, opiera się na fundamentalnym założeniu, że zachowanie jednostki można zrozumieć jedynie w kontekście systemu, którego jest częścią. Najczęściej takim systemem jest rodzina, traktowana jako całość – nie tylko jako grupa osób, lecz także dynamiczna sieć relacji i współzależności, podlegająca określonym, często nieuświadomionym regułom. W nurcie systemowym istotne jest odejście od koncepcji liniowych przyczyn trudności psychicznych, które tradycyjnie przypisywano wewnętrznym konfliktom jednostki. Zamiast tego problemy psychiczne rozpatruje się jako objaw dysfunkcji całego systemu, w którym jednostka funkcjonuje. Tego rodzaju objaw nie jest jedynie oznaką indywidualnego cierpienia, lecz pełni określoną rolę w systemie, często pomagając zachować jego równowagę, nawet kosztem komfortu jednostki.
Kluczowym elementem myślenia systemowego jest analiza wzorców interakcji oraz granic pomiędzy podsystemami, np. między rodzicami a dziećmi. Nieprawidłowości w tych obszarach mogą prowadzić do zakłóceń, takich jak zaburzenia komunikacyjne, np. podwójne wiązanie – sytuacja, w której jednostka otrzymuje sprzeczne komunikaty, uniemożliwiające jej podjęcie spójnego działania. Psychoterapia systemowa koncentruje się na teraźniejszych problemach i ich relacyjnych przyczynach. Terapeuta pomaga zidentyfikować dysfunkcjonalne wzorce interakcji i proponuje konkretne zmiany w sposobie funkcjonowania systemu rodzinnego. W procesie tym wykorzystuje aktywne i czasem paradoksalne interwencje, np. zalecając celowe eskalowanie konfliktów w celu zmiany dynamiki relacji. Celem terapii jest poprawa funkcjonowania całego systemu, co przekłada się na redukcję objawów psychicznych jednostki.
Ustawienia systemowe, znane również jako konstelacje rodzinne, to praktyka zaproponowana przez Berta Hellingera. Zakłada ona, że traumy i nierozwiązane problemy w rodzinie mogą wpływać na życie jednostki, a ich ujawnienie poprzez odgrywanie ról przez uczestników sesji może prowadzić do rozwiązania problemów. Niemniej jednak skuteczność tej metody nie została potwierdzona w badaniach naukowych, a sama praktyka budzi kontrowersje w środowisku naukowym. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że osoby prowadzące ustawienia systemowe nierzadko nie posiadają formalnych kwalifikacji do prowadzenia psychoterapii. Brak odpowiedniego wykształcenia psychoterapeutycznego oznacza, że prowadzący mogą stosować techniki nieodpowiednie lub wręcz szkodliwe dla pacjenta. Dodatkowo wiele osób prowadzących ustawienia nie poddaje swojej pracy superwizji, która jest standardem w pracy psychoterapeutów i zapewnia jakość świadczonych usług oraz zgodność z zasadami etyki zawodowej zawodu psychologa i psychoterapeuty.
Psychoterapia systemowa to uznane i skuteczne podejście terapeutyczne o solidnych podstawach naukowych, koncentrujące się na relacjach i interakcjach w systemach, w których funkcjonuje jednostka. Z kolei ustawienia systemowe Berta Hellingera pozostają praktyką o nieudowodnionej skuteczności i kontrowersyjnych założeniach. Istotne jest, aby odróżniać te dwa podejścia i świadomie wybierać metody terapeutyczne opierające się na rzetelnych dowodach naukowych.
